بسم الله الرحمن الرحیم

بحران اعتیاد به فنتانیل، خطری که در کمین است

مقاله دکتر مرتضی اشرفی ، مجله مکتب اسلام شماره ۱۲ سال ۶۳ (اسفند ۱۴۰۲) صفحات ۶۲ تا ۶۸

گیاه تریاک و مشتقات آن از حدود ۶ هزار سال قبل در بین النهرین برای درمان جنون، صرع،  سرماخوردگی و همچنین به عنوان ماده‌ای برای ایجاد سرخوشی و لذت مورد استفاده قرار گرفته است و تا قرن نوزده میلادی مصرف آن، معضل مهمّی برای سلامت انسان، محسوب نمی‌شد تا اینکه دانشمندان شروع به ساختن مشتقات قوی‌تر تریاک کردند.

در سال ۱۸۴۰ میلادی، دستیار داروساز آلمانی[۱] از گیاه تریاک داروی مخدّر مُرفین[۲] را تولید کرد که بسیار قوی تر از تریاک در زمینه کاهش درد و تسکین سرفه بود. این دارو همچنان امروزه کاربرد وسیعی در علم داروسازی و پزشکی دارد.

به سال ۱۸۷۴ میلادی، شیمیدان انگلیسی[۳] داروی مخدّر، یا مورفین را ساخت. این دارو در سال ۱۸۹۸ با نام هروئین به طور گسترده تولید و توزیع شد و به دلیل قدرت بالا در کاهش درد و درمان، سرفه مورد استقبال پزشکان قرار گرفت، ولی با مشخص شدن اثرات به شدت اعتیاد آور آن، ظرف دو دهه، تولید و مصرف آن در تمام کشورهای جهان ممنوع گردید.

به دلیل کاهش واردات تریاک به اروپا در سال ۱۹۳۷ میلادی، دو داروساز آلمانی[۴] ماده مخدر صنعتی شبه تریاک[۵] به نام متادون[۶] را ساختند که ابتدا به عنوان مسکن مخدّر قوی و از سال ۱۹۶۰ میلادی به عنوان درمان جایگزین در ترک اعتیاد به مواد مخدّر، مورد استفاده قرار گرفته است.

به سال ۱۹۵۹ میلادی پزشک و داروساز بلژیکی[۷] داروی مخدّر شبه افیونی به نام فنتانیل[۸] را ساخت که به دلیل قدرت ضد درد بسیار بالا (صد برابر مرفین و پنجاه برابر هروئین) به شدت مورد استقبال پزشکان، به ویژه متخصصان بیهوشی قرار گرفت و همچنان به عنوان داروی هوشبری و داروی ضد درد قوی، مورد استفاده پزشکان است.

تمام داروهای مخّدر افیونی چه مستقیماً از گیاه تریاک مشتق شوند (مانند مرفین، هروئین، کدئین) و چه به طور صنعتی ساخته شوند (مانند متادون و فنتانیل) خصوصیات مشابه، البته با شدت و ضعف متفاوت دارند. این مواد به شدّت اعتیاد آور هستند، و به دلیل محلول بودن در چربی و دارا بودن پروتئین و خواص شیمیایی خاص، به راحتی از سرم خونی – مغزی و غشاء‌های سلولی بدن عبور می‌کنند و اثرات شادی آور و سرخوشی، به دلیل اتصال به گیرنده‌های افیونی سلول‌های عصبی مغز ایجاد می‌شوند. سرگیجه، تهوع، استفراغ، یبوست، تاخیر در تخلیة معده، خواب آلودگی رنگ پریدگی پوست، احساس ضعف و خستگی، کاهش فعالیت تنفسی، سفتی عضلات جدار قفسه سینه و احتباس ادرار از علائم مشترک مصرف مواد مخدّر هستند. این مواد به راحتی از جفت و بند ناف وارد جریان خون جنین می‌شوند و نوزاد، علائم محرومیت از مواد مخدّر را نشان می‌دهد و حتی با وجود درمان به موقع، عملکرد شناختی، دور سر، حجم مغز، قد و وزن این نوزادان و کودکان، کاهش قابل توجهی نسبت به سایر همسالان نشان می‌دهد.

عوارض اجتماعی و اقتصادی مصرف مواد مخدر اعتیاد به این مواد، که فرد معتاد، خانواده و اجتماع را درگیر می‌کند، معضل دیگری است که بسیاری از کشورها را دچار بحران کرده است و در راس این مواد، فنتانیل قرار دارد که در حدّ وُسع به آن می‌پردازیم.

فنتانیل همانگونه که ذکر شد، ماده افیونی ساخت بشر است که برای هوشبری و درمان دردهای شدید کاربرد وسیع دارد، بسیار قوی است و سریعاً موجب احساس آرامش، لذّت و کاهش درد ی‌شود. به دلیل ارزان بودن و همچنین در دسترس بودن، ماده مخدّر مورد علاقه مصرف کننده آمریکای شمالی است و مواد اولیه آن را به راحتی در دسترس قاچاقچیان و آزمایش گاه‌های غیر مجاز قرار دارد فنتانیل به تنهایی، مهمترین عامل مرگ در ایالات متحده آمریکاست و بنابر گزارش مرکز کنترل بیماری‌های آمریکا، مرگ و میر ناشی از بیش مصرفی[۹] آن بیش از تصادفات رانندگی، خشونت ناشی از به کارگیری سلاح،  خودکشی و سرطان پستان است. فنتانیل به صورت ترکیبی با سایر مواد مخدّر مانند هروئین، متآفتامین و کوکائین، مورد استفاده نوجوانان و جوانان ده تا نوزده ساله قرار می‌گیرد و سالانه بیش از یکصد هزار مورد مرگ ناشی از مصرف فنتانیل به تنهایی یا ترکیب با سایر مواد مخدّر، رخ می‌دهد.

مصرف تنها دو میلی‌گرم فنتانیل، موجب مرگ انسان می‌شود. این مقدار، معادل میزانی است که پس از ورود مداد به داخل پودر فنتانیل، بر روی نوک آن باقی می‌ماند.

یک کیلوگرم فنتانیل می‌تواند نیم میلیون انسان را به کام مرگ بکشاند. علاوه بر عوارض مشترک با سایر مواد افیونی که ذکر شد، ابتلای به هپاتیت B و C و بیماری «ایدز» به دلیل عدم رعایت بهداشت و استفاده از سرنگ‌های مشترک، بی بند و باری جنسی و مسائل غیر اخلاقی برای تامین هزینه خرید فنتانیل و افزایش جرائمی مانند سرقت و قتل و جرائم مرتبط با خرید و فروش آن، چهل تا شصت درصد در سال‌های اخیر افزایش یافته است. تصادفات و حوادث ناشی از مصرف مواد مخدّر چهار برابر بیش از جمعیت عادی است.

طبق برآوردهای موسسات دخیل در امر کنترل اعتیاد در آمریکا، هزینه تحمیل شده بر اقتصاد آن کشور در اثر مصرف مواد مخدّر و در رأس آن فنتانیل، بیش از یک و نیم تریلیون دلار در سال ۲۰۲۰ بوده که نسبت به سال ۲۰۱۷، چهل درصد افزایش  نشان می‌دهد. این مبلغ بیش از هزینه نظامی آن کشور است و بحران فنتانیل، مهم‌ترین خطر برای امنیت ملی آن کشور تلقی می‌شود.

مشاهده افراد معتاد به فنتانیل که در کنار خیابان فوت می‌کنند، صحنه عادی و روزمره برای ساکنین آمریکا و کانادا شده است.

تدوین برنامه‌های آموزش عمومی، آموزش خانواده ها، آموزش مدارس، کنترل و نظارت بر توزیع و مصرف فنتانیل دارویی در مراکز درمانی و بیمارستان‌ها، آزمایش اجباری صاحبان مشاغل حسّاس از نظر اعتیاد به مواد مخدّر ( پزشکان، معلمان، نیروهای انتظامی، شاغلین در سازمان‌های دولتی، ورزشکاران، شاغلین در مراکز نگهداری زندانیان) اختصاص شماره تلفن مشاوره سوء مصرف مواد مخدّر[۱۰] که به طور شبانه روزی نسبت به راهنمایی معتادان به مواد مخدّر و خانواده‌هایشان اقدام می‌کنند، تقویت مشارکت بین بخشی، خصوصا وزارت بهداشت، آموزش و پرورش، پلیس و رسانه‌های جمعی، آموزش علائم بیش مصرفی فنتانیل و در دسترس عموم قرار دادن داروی نالوکسان[۱۱] به عنوان پادزهر و درمان اولیه، از اقداماتی است که برای مقابله با بحران فنتانیل در آمریکا، به عمل آمده است.

البته ترغیب افراد برای کمک به معتادانی که به دلیل بیش مصرفی در حال مرگ هستند، چندان موثر نبوده است و طبق آمار، دو سوم موارد مرگ و میر در حضور افرادی رخ داده است که می‌توانستند با کمک خود، از مرگ خود مبتلا جلوگیری کنند، ولی اقدامی نکرده‌اند.

علائم بیش مصرفی فنتانیل

بیش مصرفی زمانی رخ می‌دهد که دارو یا مواد مخدّر، بیش از ظرفیت سوخت و ساز بدن برای تجزیه و دفع آن مصرف شود. مصرف دو میلی‌گرم فنتانیل در صورتی که سریعا درمان صورت نگیرد، موجب مرگ خواهد شد.

علائم بیش مصرفی فنتانیل عبارتند از:

گیجی، کاهش هوشیاری و بیهوشی، تنگی مردمک‌ها (مردمک سر سوزنی) چسبناکی و سردی پوست، کبودی لب و دهان و نوک انگشتان، وقفه تنفسی و نهایت مرگ به دلیل تامین نشدن اکسیژن کافی و از کار افتادن سامانه مغز و اعصاب.

تجویز نالوکسان، اولویت اول برای جلوگیری از مرگ در موارد بیش مصرفی فنتانیل و سایر داروهای مخدّر شبه افیونی امروزه در آمریکا، کانادا و اغلب کشورهای اروپایی، افراد می‌توانند از داروخانه‌ها، بدون نیاز به نسخه پزشک، نالوکسان تهیه کنند. نیروهای امدادی و پلیس نیز، آموزش لازم برای تجویز افشانه نالوکسان را دیده و این دارو در اتومبیل‌های امدادی و پلیس موجود است.

نالوکسان دارویی بسیار کم خطر است و تنها، با برطرف کردن علائم ناشی از مصرف ماده مخدّر، موجب علائم قطع، مواد شامل تحریک پذیری، عصبانیت و پرخاشگری، تهوع و استفراغ، اسهال، سیخ شدن موها و دانه دانه شدن پوست (به اصطلاح مانند پوست مرغ پرکنده) اشک ریزش و آبریزش از بینی و خمیازه کشیدن می‌شود.

هرچند آماری از میزان مصرف فینتانیل غیر مجاز در کشور ارائه نشده است، ولی با توجه به وجود فنتانیل تزریقی در مراکز درمانی و بیمارستان‌ها، که می‌تواند منشا ورود آن به بازار مواد مخدّر از طریق نسخه‌های غیر واقعی و یا سود جویی افراد شود، همچنین با اقدامات سال‌های اخیر برای کنترل مرزها که ورود تریاک به هروئین را به کشور محدود خواهد کرد، دور از انتظار نیست که بحران فنتانیل که آمریکا و کانادا را دچار آسیب جدی کرده است، دامنگیر کشور عزیز ما نیز بشود، لذا طبق اصل تقدم پیشگیری بر درمان، شروع آموزش عمومی در رسانه‌های جمعی، آموزش خانواده ها و اولیای مدارس، آموزش روش‌های حل مسئله و افزایش تاب آوری در مدارس و دخیل کودکان خیّرین و گروه‌های مردم نهاد، در امر اطلاع رسانی و کمک به پیشگیری از اعتیاد، حداقل کاری است که مسئولان می‌توانند انجام دهند.

نکته آخر اینکه

تبلیغات دروغین «درمان اعتیاد، صد در صد تضمینی و فوری و بدون بازگشت » که در مطبوعات و فضای مجازی به وفور دیده می‌شوند، چنین القا می‌کنند که:

«نگران نباشید، اگر معتاد شدید، به راحتی مشکل شما قابل حل است».

اما در عالم واقع، چنین نیست و ترک اعتیاد، علاوه بر اراده فرد معتاد به عنوان شرط لازم، مستلزم کار تیمی، شامل پزشک آموزش دیده و روانپزشک، روانشناس، مددکار اجتماعی و پرستار دوره دیده است و فرد، ماه‌ها پس از پاک شدن از ماده مخدر باید در جلسات مشاوره و روان درمانی شرکت کند، لذا برخورد سازمان‌های مسئول با موسسات یا افرادی که ادعای درمان صد درصد تضمینی و فوری را مطرح می‌کنند، ضروری به نظر می‌رسد.

[۱] –  Freidrich Sertuner

[۲] – Morphine

[۳]  – Chaeles Weight

[۴]  – GustV eHRHaet,Max Bockmuhl

[۵] – Ooioid

[۶]  – Methadone

[۷]  – Paul Jansen

[۸]  – Fentanyl

[۹]  – Overdose

[۱۰]  – helpline

[۱۱]  – Naloxone