حجة الاسلام محمد مسعودی

بسم الله الرحمن الرحیم

سخن از شخصیت ملکوتی و الهی امام جعفربن محمد الصادق علیه السلام برای ما ممکن نیست و شناخت ابعاد گوناگون وجود بی مثال آن حجت خداوندی بس دشوار است، آنچه در این سطور می آید تنها قطره ای از اقیانوس کمالات و ملکات آن امام همام می باشد.

آن حضرت در سال ۸۳ هـ.ق در شهر مدینه از مادری نیکوکار به دنیا آمد پدرش امام باقر علیه السلام حامل علوم و معارف الهی بوده و فرزند خود را با علم ناب نبوی تربیت نمود.

امام صادق علیه السلام در مدرسه حدیثی و فقهی و کلامی پدرش با علوم الهی و نبوی (ص) آشنا شد و بعد ها خود بزرگترین مدرسه حدیثی را بوجود آورد و در سال ۱۴۸ هـ.ق به زهر منصور دوانیقی به شهادت رسید.

آن حضرت پس از شهادت پدرش در سال ۱۱۴هـ.ق به امامت رسید و فعالیت خود را در چند محور که امام باقر علیه السلام پایه ریزی کرده بود ادامه داد که بیان خواهد شد.

شخصیت امام صادق علیه السلام جهانی بوده آنچنان که دیگران را تحت تاثیر خود قرار داده است و از وی تجلیل فراوان نموده اند.

شهرستانی (ابوالفتح محمد بن عبدالمکریم) در کتاب خود مِلَل ونِحَل در آنجا که از الباقریة و الجعفریة الواقفة سخن می گوید به مناسبت، وقتی به نام امام صادق علیه السلام می رسد می گوید: و هو ذو علمٍ غزیرٍ فی الدین و ادبِ، کامل فی الحکمة، و زهد بالغ فی الدنیا، و ورع تام عن الشهوات، وقد اقام بالمدینة مدة، یفید الشیعه المنتسبین الیه، و یفیض علی الموالین له اسرار العلوم، ثم دخل العراق واقام بها مدة : ما تعرض للامامته قط، ولا نازع احدا فی الخلافة قط.

ومن غرق فی بحر المعرفة لم یطمع فی شط ، و من تعلّی الی ذروة الحقیقه لم یخف من حط.

می گوید : جعفر بن محمد الصادق علیه السلام دارای علم فراوان در دین ودانش، و درایت کامل در حکمت است، و در دنیا دارای زهد بلند مرتبه ای است، و در ورع و خودداری تام و تمام از شهوات را دارد. مدتی در مدینه اقامت کرد و شیعیان و منتسبین به خود را از علم بهره مند ساخت و بر موالیان وخاصان خود اسرار علوم و مخفیات دانش را افاضه کرد، پس از آن داخل عراق شد و مدتی را در آنجا اقامت نمود وی به هیچ وجه معترض امارت وحکومت یعنی سلطنت نشد و با احدی در امر خلافت منازعه نکرد .

و کسی که در اقیانوس بی کران معرفت غرق شود طمع در شط آب نمی کند، و کسی که به اعلا ذروه (درجه و قله) حقیقت ارتفاع یابد از سقوط و نزول در درجات دنیوی ترس و واهمه ای ندارد.

و آن مستشرق (رونلدسن) امام صادق علیه السلام را چنین توصیف می کند، بعد ار عباراتی که آورده می گوید: و از توصیفی که ما ازامام جعفر صادق درباره اکرام و پذیرایی او از مهمانانش در بستان جمیل و زیبایش در مدینه خوانده ایم واز روی آوردن مردم به وی با وجود اختلاف مذهبشان بدست آوردیم این طور برای ما آشکار می گردد که: دارای مدرسه ای شبیه مدرسه سقراطیه بوده است، و شاگردانش با تقدم در دو علم فقه و کلام و پیشبردشان در این دوفن با سبقت عظیمی گوی فضیلت و برتری را از همگنان ربودند و دو تن از تلامذه او که (ابو حنیفه ومالک ) می باشند در ما بعد او، از اصحاب مذاهب فقهیه می گردند و در مدینه فتوی داده اند که: سوگندی که مردم در بیعت با منصور دوانیقی یاد کرده اند از درجه اعتبار ساقط می باشد چرا که از روی اکراه انجام پذیرفته است و روایت شده است که: شاگرد دگری از شاگردانش که (واصل ابن عطا) می باشد و رئیس معتزله گردید در جدلیات، نظریاتی را ابداع نمود که وی را از حلقه تدریس امام جعفر خارج کرد و جابربن حیّان شیمیست مشهور از تلامذ او می باشد[۱].

و عبدالله بن مبارک چنین امام صادق علیه السلام را مدح می کند

انت یا جعفر فوق ال مدح و المدح عناء

تو ای جعفر برتر از مدح مداحی هستی و کسی که بخواهد تورا مدح کند خود را به زحمت انداخته

انما الاشراف ارض و لهم انت السماء

همه شریفان جهان حکم زمین پست را دارند، و تو حکم آسمان رفیع بر آنهارا داری

جاز حد المدح من قد ولّدته الانبیاء

کسی که از نسل انبیا باشد و از پیامبران به دنیا بیاید از حد مدح و ستایش تجاوز می کند.

امام صادق علیه السلام در مدت امامت خود که حدود ۳۴ سال بود برای ترویج عقیده صحیح تلاش شبانه روزی می کرد وخدمات فراوان انجام داد که در ذیل به گوشه ای از آن اشاره می شود.

الف – تربیت شاگردان

امام صادق علیه السلام شاگردان بسیاری را تربیت کرد و خصوصیات شاگردان آن حضرت این بود که تنها از مذهب شیعه نبودند بلکه از بسیاری از فرق اسلام به سوی وی هجوم آورده و از اقیانوس معرفت وعلم زلال آن حضرت بهره می بردند لذا حافظ ابوالعباس ابن عقده کتابی تصنیف نموده ودر آن رجال امام صادق علیه السلام و راویان حدیث وی را گرد آورده است وایشان را بالغ بر چهار هزار نفر شمرده است و این جهت از آن حاصل شد که آن حضرت خود را برای تعلیم عامه مردم و تعلیم سُنن و فقه و تفسیر برای خاصه مردم از شیعیان و غیر شیعیان باخلوصی عالی منقطع و یکسره نموده بود.

۱ – آنان که شاگردان حضرت از شیعه بوده و قائل به امامت ائمه اثنی عشر هستند

اینان بسیار زیاد بودند و در آن عصر فقیه وحدیث شناس شدند تا آنجا که عده ای از طرف امام صادق علیه السلام برای مردم فقه می گفتند و خود آنان شاگردان زیادی داشتند که می تواند از آن جمله : ابان ابن تغلب، زرارة ابن اعین، محمد بن مسلم، برید ابن معاویه العجلی، ابو بصیر لیث ‌بن البختری، ابوبصیر مرادی، یحیی بن القاسم ابوبصیر اسدی ودیگران را شمرد.

۲ – آنان که شاگردان حضرت از اهل سنت بودند.

در مدرسه حدیثی امام صادق علیه السلام عده زیادی از محدثین و فقهای اهل سنت حضور داشتند و از علوم الهی آن حضرت که از جدش رسول خدا صل الله علیه و آله به آنان ارث رسیده بود بهره مند می شدند.

مثل: النعمان بن ثابت ابو حنیفه امام حنفیه است که وی شاگرد امام باقر و امام صادق علیه السلام بوده و از آنان اخذ حدیث می کرده اند اگر کسی به شرح حال وی در کتب تراجمه اهل سنت رجوع نماید، آنها تصریح کرده اند، در تهذیب الکمال ، المزنی، وی را از جمله شاگردان امام صادق علیه السلام می شمارد[۲].

و نیز در مقدمه جامع صغیر می گوید: صاحب مشکاة المصابیح در کتاب اسماء رجال المشکات در ترجمه جعفر الصادق می گوید: سمع منه (جعفرالصادق) الائمه الاعلام نحو: یحیی بن سعید و ابن جریج و مالک ابن انس و ابن عیینه و ابو حنیفه انتهی و قال علی القاری فی طبقاته عند ذکر مشایخ ابی حنیفه: ومن اهل المدینه الامام جعفر بن محمد الصادق وکان یساله و یطارمه و هو تابعی من اکابر اهل البیت انتهی[۳].

می گوید کسی که طبقات رجال حدیث را مطالعه کند وقتی مشایخ ابی حنیفه را ذکر می کند می گوید از جمله مشایخ ابو حنیفه از اهل مدینه امام جعفربن محمد الصادق است و همیشه ابو حنیفه از آن حضرت سوال می کرد در حالی که امام صادق تابعی است و از بزرگان اهل بیت علیه السلام می باشد.

ومثل: مالک بن انس ابن مالک الاصبحی است

وی می گوید من پیوسته جعفر بن محمد را میدیدم که بسیار اهل تبسم بود چون نام پیغمبر در نزدش برده می شد از عظمت او رنگش سبز یا زرد می گردید

من مدتی به حضورش رفت وآمد داشتم ندیدم او را مگر به سه حالت: یا در نماز بود و یا در حال قیام و یا در حال قرائت قرآن و ندیدم او را که از رسول خدا حدیث کند مگر با حال طهارت و ابداً درباره مطالب غیر مفیده لب نمی گشود.

مالک مدتی از محضر آن حضرت حدیث شنیده است و از جمله شاگردان امام جعفر صادق علیه السلام بود. کما اینکه در تهذیب الکمال[۴] و تهذیب التهذیب[۵] می گوید مالک از امام صادق علیه السلام کسب حدیث کرده است

مالک ابن انس می گوید: ما رأت عین ولا سمعت اذن و لا خطر علی قلب بشر افضل من جعفر ابن محمد.

وی می گوید: نه چشمی دیده و نه گوشی شنیده و نه به قلب کسی با فضیلت تر از جعفر بن محمد خطور می کند.

عده زیادی از عامه و اهل سنت احادیث نبوی صلی الله علیه و آله را از محضر امام صادق علیه السلام اخذ می کردند همانند: حفص بن غیاث، یحیی بن سعید القطان، اصرم بن حوشب البجلی، الحسین بن علوان الکلبی، حاتم بن اسماعیل المدنی، الضحاک بن محمد الشیبانی، طلحه بن زید النهدی ودیگران.

امام شافعی و احمد بن حنبل نیز به واسطه از شاگردان امام صادق علیه السلام هستند چراکه شافعی از شاگردان مالک و احمد بن حنبل نیز از شاگردان شافعی است لذا باید گفت که هر چهار امام اهل سنت از شاگردان امام صادق علیه السلام بوده است.

۳ – آنان که شاگردان آن حضرت از مذاهب دیگر اسلامی بودند همانند زیدیه ،ناوسیه،کیسانیه و…

۴ – زنادقه و منحرفین نیز خدمت امام صادق علیه السلام می رسیدند و با طرح سوال و مباحث علمی از چشمه زلال علم آن حضرت بهره می بردند و چه بسا هدایت می شدند.

ب – تدوین اصول اربع مائه

در عصر امام صادق علیه السلام با بیان علوم الهی شاگردانش اقدام به تدوین اصول اربع مائه کردند، که آن چهار صد اصل و کتاب را چهار صد نفر از شاگردان آن حضرت نوشتند و در آن فتاوای آن حضرت و تفصیل حقایق قران و سنت را جمع آوری نمودند جواب بسیاری از شبهات زنادقه و مسائل دیگر که مورد نیاز جامعه دینی بود در آن کتب گردآوری شد تا در اعصار بعد همان اصول اربع مائه مرجع و ملجا دیگر مصنفین قرار گرفت.

همان اصول اربع مائه بعد از عصر امام صادق علیه السلام به کتب جوامع حدیثی اولیه، مثل محاسن احمد بن محمد برقی، و نوادر الحکمه محمدبن احمد بن یحیی اشعری، و جوامع بزنطی، و یا کتب حسین بن سعید و برادرش حسن بن سعید اهوازی منتقل شد.

و بعد از آن در کتبی مثل کافی کلینی، و من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق، و تهذیب الاحکام شیخ طوسی، و دیگران منتقل شد و در قرون بعد مرجع کتب دیگر شد.

به هر حال هر کس بخواهد تمسک بر ثقلین نماید باید کتاب الله و سنت نبوی صلی الله علیه واله را مدار زندگی خود قرار دهد، و به سنت صحیح نمی رسد مگر اینکه تمسک به فرمایشات ذریه آن حضرت نماید، و به روایتی که در کتب حدیثی شیعه از اهل بیت علیه السلام خصوصا امام صادق علیه السلام نقل شده است جامع عمل بپوشاند.

والسلام علیکم – محمد مسعودی

[۱] – دکتر عبدالحلیم جندی ،کتاب الامام جعفر الصادق ، مصر ص۲۱۹

[۲] – تهذیب الکمال ، یوسف ابن الزکی عبدالرحمن ،

[۳] – الجامع صغیر، عبدالحی اللکنوی

[۴] – تهذیب الکمال ،یوسف ابن الزکی عبدالرحمن، ترجمه مالک بن انس

[۵] – تهذیب التهذیب ،ابن حجرالعسقلانی،ترجمه مالک بن انس